Piątek 19 kwietnia
Adolfa, Tymona, Pafnucego
RADOM aktualna pogoda

Historia radomskiej Elektrowni

cir 2022-09-02 10:43:00

W ostatniej dekadzie XIX stulecia gwałtowny rozwój przemysłu i postępująca urbanizacja, również na ziemiach polskich, powodowały zwiększone zapotrzebowanie na energię elektryczną, która była wykorzystywana wtedy przede wszystkim do napędu maszyn oraz oświetlenia. Postęp techniczny spowodował, że nie było już alternatywnego czynnika rozwoju gospodarczego i szerzej: cywilizacyjnego, innego niż elektryfikacja.

Starania władz Radomia o budowę miejskiej elektrowni rozpoczęły się już na początku lat 90. XIX wieku. Miasto rozwijało się bardzo szybko, a najważniejszym czynnikiem miastotwórczym był przemysł. Radom, wtedy pod zaborem rosyjskim, był ważnym ośrodkiem administracyjnym, stolicą Guberni Radomskiej, siedzibą wielu instytucji cywilnych i wojskowych, a także silnym ośrodkiem gospodarczym, z  rozwiniętym przemysłem garbarskim, spożywczym, ceramicznym i metalowym. Był też ważnym węzłem kolejowym, łączącym Zagłębie Dąbrowskie, Staropolski Okręg Przemysłowy i Łódź.  Okres gospodarczej i finansowej prosperity Radomia  sprzyjał inwestycjom w nowoczesną infrastrukturę, traktowaną przez ówczesne władze jako czynnik prorozwojowy, zwiększający atrakcyjność gospodarczą miasta oraz ułatwiający codzienne życie mieszkańcom. Budowa elektrowni była przedsięwzięciem kosztownym, ale bardzo dochodowym, gwarantującym szybką stopę zwrotu. To powodowało, że wiele firm prywatnych zawzięcie rywalizowało o koncesje na budowę i eksploatację elektrowni.

3 grudnia 1899 roku z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na ręce warszawskiego generała -gubernatora przyszła zgoda na założenie oświetlenia elektrycznego w Radomiu. Już 14 kwietnia 1900 roku została podpisana stosowna umowa między magistratem a Towarzystwem UNION. Zobowiązywało się ono do urządzenia kosztem własnym i na własne ryzyko elektrowni centralnej, do eksploatacji energii elektrycznej w granicach miasta, do oświetlenia oraz do wszelkich innych form zastosowań elektryczności z wyjątkiem telefonów, telegrafów i tramwajów.

Dla elektrowni wzniesiono okazały neogotycki budynek z czerwonej cegły.

Uruchomienie elektrowni nastąpiło 15 marca 1901 roku o godzinie 20.00, przy ówczesnej ul. Długiej 16, z udziałem władz gubernialnych oraz miejskich i obywateli miasta. Wtedy to zaświeciło 58 lamp łukowych, rozmieszczonych na ulicach w odległości 44 metrów jedna od drugiej. Elektrownia miejska w Radomiu, powstała 18 lat po uruchomieniu pierwszej elektrowni komunalnej w Berlinie w 1883 roku. Tak duży przedział czasowy wskazuje, że ziemie zaboru rosyjskiego były zapóźnione we wprowadzaniu najnowszych zdobyczy techniki. Uruchomienie radomskiej elektrowni wcześniej niż podobnych zakładów w Warszawie (1903) i  Łodzi (1907) wskazuje na wysoką pozycję miasta wśród ośrodków przemysłowych Królestwa Polskiego oraz świadczy o dużej skuteczności działania ówczesnych władz zarówno gubernialnych, jak i miejskich.

W okresie do wybuchu I wojny światowej zmieniali się właściciele elektrowni, a okres wojenny znacznie utrudnił jej funkcjonowanie. W czerwcu 1915 roku wycofujący się z Radomia Rosjanie zdemontowali część maszyn i wywieźli je do Rosji. Spowodowało to obniżenie mocy zakładu o około 60 %.

Po zakończeniu I wojny i uzyskaniu przez Polskę niepodległości wystąpiła konieczność gruntownej modernizacji zakładu, w celu zwiększenia jego potencjału produkcyjnego.

Okres międzywojenny był dla radomskiej elektrowni bardzo udany, gdyż rosnące zapotrzebowanie na energię eklektyczną ze strony dynamicznie rozwijającego się  miejscowego przemysłu oraz pozycja monopolisty na tutejszym rynku, dawały gwarancję dużych zysków, ale wymuszały też stałą jej modernizację.

W okresie międzywojennym zakład zatrudniał około 70 pracowników. W tym czasie dochodziło też do poważnych konfliktów między zarządem elektrowni a miastem, które w 1933 roku weszło w spór prawny z elektrownią, zarzucając jej stosowanie bardzo wysokich taryf. W ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej, Radomskie Towarzystwo Elektryczne SA, jako spółka o kapitale zagranicznym, prowadziło gospodarkę wręcz rabunkową. Nie były  dotrzymywane parametry jakościowe produkowanej energii, co skutkowało spadkiem napięcia. Zaprzestano inwestowania, skupiając się na osiąganiu jak najwyższych zysków, które wywożono za granicę.

W okresie okupacji, w 1941 roku, w elektrowni miejskiej jako zakładzie o znaczeniu strategicznym, wprowadzono przymusowy zarząd z ramienia władz niemieckich. Praca zakładu została skierowana na realizację potrzeb niemieckiego okupanta, co w efekcie końcowym doprowadziło do rażącej eksploatacji maszyn i urządzeń.

W styczniu 1945 roku, tuż po wyzwoleniu Radomia przez Armię Czerwoną, w elektrowni sprawny był tylko jeden zespół maszynowy. Wiele urządzeń i maszyn wywiózł wcześniej hitlerowski okupant. Działania wojenne nie spowodowały zniszczenia budynku, nieznacznie ucierpiała tylko sieć rozdzielcza. W ciągu dwóch tygodni od wyzwolenia, dzięki wysiłkowi załogi elektrowni, udało się ją uruchomić. Przywrócenie dostaw energii elektrycznej miało zasadnicze znaczenie dla uruchomienia miejscowego przemysłu, usług komunalnych i poprawy warunków bytowych mieszkańców. Z powodu przestarzałej technologii i niskiego w stosunku do zapotrzebowania potencjału wytwórczego w 1956 roku  zaprzestano wytwarzania energii elektrycznej w radomskiej elektrowni. W tym samym roku zlikwidowano sieci prądu stałego w mieście. W 1963 roku w budynku zakładu powstała ciepłownia miejska, zasilająca w ciepło pobliski szpital miejski.

Od 1966 roku budynkiem zarządzało miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej, zmienione w 1975 roku na wojewódzkie WPEC, a od stycznia 1999  na Radomskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Radpec. Ciepłownia zakończyła swoją działalność w 1998 roku. Radpec  przeniósł swoje biura do frontowej części budynku i przybudówki.

Pod koniec lat 90. w budynku mieściły się biura różnych miejskich agencji i instytucji.

W 2003 roku honorowy obywatel miasta Radomia Andrzej Wajda zaproponował, aby miasto wybudowało na terenie Starego Ogrodu pawilon ekspozycyjny na potrzeby ekspozycji rozrastającej się kolekcji sztuki współczesnej, gromadzonej przez oddział miejscowego Muzeum im. Jacka Malczewskiego – Muzeum Sztuki Współczesnej. Znany reżyser i jego żona podarowali do zbiorów radomskiej placówki ponad 70 dzieł.

W styczniu 2004 roku, na łamach lokalnej „Gazety Wyborczej”, został zaprezentowany pomysł radomianki Kai Koziarskiej, aby dla celów nowego centrum  sztuki zaadoptować budynek starej elektrowni. Projekt adaptacji budynku był tematem pracy dyplomowej autorki, obronionej na wydziale architektury wnętrz warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Wkrótce idea adaptacji zabytkowego budynku znalazła wielu entuzjastów, a sam pomysł poparł także Andrzej Wajda. Podkreślano walory takiego rozwiązania; lokalizację w ścisłym śródmieściu oraz wystarczającą kubaturę, a także możliwość rewitalizacji budynku, nierozerwalnie związanego z historią industrializacji miasta. Na początku czerwca 2004 roku przedstawiciele samorządów miejskiego oraz Mazowsza uzgodnili, że w starej elektrowni znajdzie siedzibę Centrum  Sztuki Nowoczesnej.

19 grudnia 2005 roku sejmik województwa mazowieckiego uchwalił powołanie nowej instytucji kultury – Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia w Radomiu.

4 marca 2006 roku otwarto pierwszą wystawę w budynku elektrowni, dla uczczenia 80. urodzin (przypadały dokładnie 6 marca) Honorowego Obywatela Miasta Radomia i orędownika budowy centrum, Andrzeja Wajdy. Pokazano na niej fotografie prac ofiarowanych Muzeum Sztuki Współczesnej przez reżysera. W tym samym roku uruchomiono internetową stronę instytucji oraz rozpoczęto przygotowania do konkursu architektonicznego na projekt przebudowy starego budynku elektrowni na centrum sztuki.

W grudniu 2007 roku, Elektrownia zorganizowała I Zimowy Przegląd Filmowy Koksownik oraz włączyła się w organizację I edycji Festiwalu Sztuki im. Jerzego Buszy.

W marcu 2008 roku specjalistyczna firma rozpoczęła demontaż starych urządzeń i instalacji poprzemysłowych w budynku elektrowni. Usunięto blisko 120 ton różnego rodzaju metalowych konstrukcji. Rozpoczęto także starania o wykup prywatnej działki, przylegającej do budynku, aby można było przystąpić do prac budowlanych.

1 sierpnia o godz. 17.00, (dokładnie w rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego) rozpoczął się trwający do 3 października  (w rocznicę upadku Powtania) Mazowiecki Festiwal Artystów pn. Powstanie Sztuki. Wzięło w nim udział blisko 300 artystów z całej Polski. Na Festiwal złożyło się kilka wystaw, kilkanaście performansów i happeningów (również w przestrzeni publicznej), spotkań autorskich, koncertów, projekcji filmowych.

W kwietniu 2009 roku, Elektrownia wystąpiła z wnioskiem o pozwolenie na budowę.

1 kwietnia 2010 roku, podpisano umowę z Urzędem Marszałkowskim na finansowanie inwestycji. W związku z planowanymi pracami budowlanymi, w połowie 2010 roku, Elektrownia rozpoczęła przeprowadzkę do tymczasowej siedziby, również w dawnym budynku poprzemysłowym zakładów drzewnych przy ul. Domagalskiego 5, w którym kontynuowała swoja działalność.

7 stycznia 2011 roku, na placu budowy odbyła się uroczystość odczytania, podpisania i wmurowania aktu erekcyjnego z udziałem przedstawicieli władz województwa i miasta.

Budowa przeciągała się z powodu konieczności wykonania dodatkowych, czasochłonnych robót, gdyż w trakcie remontu natrafiano na różnego rodzaju przeszkody, których nie ujęła inwentaryzacja, m.in. odkryto pod budynkiem stare kanały, a także wykonano wzmocnienie fundamentów i części ścian, które groziły zawaleniem. Inwestycję zakończono wiosną 2014 roku i Elektrownia zaczęła wtedy kolejną przeprowadzkę, tym razem do swojej docelowej siedziby. Urządzono i wyposażono wnętrza, zarówno biurowe, jak i wystawowe oraz magazynowe.

6 listopada 2014 roku, odbyła się uroczystość inauguracji działalności Elektrowni w przebudowanym gmachu, połączona z wernisażem wystawy Specimen, ukazującej wybrane dzieła ze zbiorów Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu oraz kolekcji własnej Centrum. 12 listopada wystawę zwiedził Andrzej Wajda z małżonką Krystyną Zachwatowicz.

Opracowano na podstawie książki Tomasza Staniszewskiego, Elektrownia miejska w Radomiu 1901– 1956, Radom 2017 oraz dokumentacji własnej Elektrowni.

Galeria zdjęć

Komentarze naszych czytelników

Nikt jeszcze nie skomentował tego artykułu

Dodaj komentarz

RADOM aktualna pogoda

Nasza strona wykorzystuje pliki cookies.

Strona używa cookies i podobnych technologii m.in. w celach: świadczenia usług oraz prowadzenia statystyk. Korzystanie z witryny bez zmiany ustawień Twojej przeglądarki oznacza, że będą one umieszczane w Twoim urządzeniu końcowym. Pamiętaj, że zawsze możesz zmienić te ustawienia.

Akceptuję, nie pokazuj więcej
Polityka prywatności Ochrona danych osobowych